Yüksek İşler

İple Erişim uygulaması, iskele, askı iskele, sepetli araç ve yükselen platformlar gibi geleneksel yöntemlerle erişilemeyen veya bu yöntemlerle erişimi verimsiz olan noktalara ulaşmayı sağlayan alternatif bir erişim yöntemidir.

‘İple Erişim’ ya da yanlış bir algı sonucu dağcılıkla eşleştirilen diğer adıyla ‘Endüstriyel Dağcılık’, ülkemizde kitleler tarafından ilk kez 2007 yılında gerçekleşen Boğaziçi Köprüsü Dekoratif Aydınlatma projesi ile tanınmıştır. Oysa İstanbul’un sembolü olan bu yapı üzerinde yapılana benzer erişim uygulamaları, Türkiye’nin dört bir yanında farklı sektörlerde, çözüm bulunamadığında son çare olarak tercih edilmekteydi. İple erişim, dağcılıkla bir tutulmaması gereken tamamen ayrı standartlara sahip profesyonel bir iş koludur. Bu makalede iple erişimin ne olduğunu, hangi alanlarda kullanılabileceğini, bünyesinde hangi riskleri barındırdığını ve hızla büyümeye yatkınlığı olan bu sektörün sağlıklı bir şekilde nasıl geliştirilmesi gerektiğini irdeleyeceğiz.

İple erişim nedir?
‘İple Erişim’ uygulaması, iskele, askı iskele, sepetli araç ve yükselen platformlar gibi geleneksel yöntemlerle erişilemeyen veya bu yöntemlerle
erişimi verimsiz olan noktalara ulaşmayı sağlayan alternatif bir erişim yöntemidir. Temel olarak ipleri yeterli çeker noktalarına sabitleyerek, uygun
ekipmanlarla iniş yaparak, iniş düzlemini farklı ankraj noktalarıyla saptırarak ve ip üzerinde yükselerek erişilmesi gereken noktalara erişmek anlamına gelir. İple erişim, yüksekte çalışmanın bir alt kolu gibi gözüksede, yüksekte çalışmaya kıyasla daha fazla teknik, prosedür, uzmanlık, tasarım ve değişken içeren apayrı bir uzmanlık alanıdır. Düşüş durdurma sistemlerinden ip tekniklerine, ip tekniklerinden detaylı kurtarma senaryolarına kadar uzanan bu erişim yöntemi, profesyonellik, standartlara uygunluk ve uygulama tecrübesi gerektiren özelleşmiş bir meslek koludur. İple erişim yöntemi, yerden yüksek ve erişimi sıkıntılı olan tüm yüzey ve yapılarda denetim, bakım, tamirat, montaj, temizlik, boya, muayene, kaynak, ankraj, kaplama işlerinde ve kurtarma operasyonlarında kullanılmaktadır. Ağırlıklı olarak kullanıldığı alanlar endüstriyel sahalar, rüzgar enerjisi ve hidroelektrik santralleri, petrol platformları, rafineriler, gemi tankları, yapıların iç ve dış cepheleri, yamaçlar, köprüler, kuleler ve inşaatlardır.

İple erişimin gelişimi
İlk olarak Avrupa’da, dağcılık ve mağaracılık teknik ve malzemelerinden esinlenilerek ilkelce ve göreceli standartlarla uygulanmaya başlanan
bu alternatif erişim yöntemi, zamanla riskleri en aza indirgemek amacıyla oluşturulan standartlarla bu disiplinlerden tamamen ayrılmıştır. Endüstriyel koşullar için yapılan risk analizleri sonucunda evrimleşerek, dünyaca kabul gören standartları sağlayan, güvenilirliği kanıtlanmış bir
uygulama halini almıştır. Tehlikeli gözüken ve çok yeni olan bu iş kolunun güvenilirliğini korumaya, kazaları önlemeye ve iş verimini artırmaya yönelik katı emniyet standartları, ileri teknikler, özelleşmiş malzemeler, eğitim ve sertifikalandırma sistemleri Avrupa ve Amerika’da geliştirilmiştir. 1980’li yılların başında iple erişim yöntemi, açık sularda bulunan ve bünyesinde zorlu erişim ihtiyaçları barındıran petrol platformlarında yoğun olarak kullanılmaya başlanmıştır. Zamanla artan uygulayıcı firma sayısı, oluşan kazalar ve fark edilen riskler karşısında sadece gerekli eğitimleri alıp bu işi yapma yeterliliğini kanıtlayan teknisyenlerin ve firmaların belgelendirilmesi çalışmaları başlamıştır. 1980’li yılların sonuna doğru İngiltere merkezli bir birlik olan IRATA (Industrial Rope Access Trade Association – Uluslararası İp Teknisyenleri Ticaret Birliği) kuruldu ve bu birlik, petrol platformları başta olmak üzere dünyadaki tüm sektörler için iple erişimin uygulama metot ve standartlarını belirlemeye başlamıştır. Günümüzde büyük işverenlerin tamamına yakını, risklerin minimize edildiği ve kontrol altında tutulduğu IRATA veya benzeri bir sisteme dahil olmayan firmalarla çalışmamaktadır. Sigorta şirketleri de aynı şekilde, geçerli belgesi bulunmayan teknisyenleri sigortalamamaktadır. İple erişimin yurtdışında bu denli emniyetli bir sistematiğe bağlanması, bu yöntemin petrol platformları dışında da pek çok sektörde iç huzuruyla, öncelikli erişim yöntemi olarak tercih edilmesini sağlamıştır.

Riskler, genel iple erişim standartları ve sertifikasyon sistemi
İple erişim yönteminin kullanılabilmesi için, şok emicili lanyardlar kullanarak erişilecek noktanın üzerinde bir noktaya erişmek, iniş iplerini sabitleyecek birbirinden bağımsız ve gerekli statik / dinamik çekeri sağlayan ankraj noktaları oluşturabilmek ve iniş yapılacak dikey düzlemi, erişilecek noktaya erişebilecek şekilde yönlendirebilmek gerekmektedir. İple erişim teknikleri arasında ip üzerinden iniş, ip üzerinde yükselme, ipten ipe geçmek, iniş düzlemini saptırma, ip köprüleri oluşturma, ip üzerinde düğümleri atlama ve yapay tırmanış diye adlandırılan noktadan noktaya transfer yöntemi sayılabilir. Tüm iple erişim operasyonlarında kurtarma operasyonları, işin barındırdığı risklerin analizlerine ve oluşabilecek farklı senaryolara göre önceden tasarlanmalıdır. Tüm bu uygulamalar sırasında yapılacak standart dışı tüm hareketler risk faktörünü
artırmaktadır.İple erişimin bünyesinde barındırdığı riskler arasında, ekibin eksik veya standart dışı malzeme ve teknikleri kullanması ve standartlara uymaması sonucu kendisine, üçüncü kişilere veya çalışma sahasındaki teçhizatlara zarar vermesi sayılabilir.

Erişim malzemelerinden kaynaklanan riskler
Yüksekte herhangi bir işte kullanılması gereken tam vücut emniyet kemeri, kask, şok emicili lanyard ve düşüş durdurucuların yanı sıra, ip üzerinde iniş yapılmasını sağlayan iniş aletleri, ip üzerinde yükselmeyi sağlayan yükseltici aletler, yedek emniyet ipi üzerinde kullanıcıyla beraber hareket edebilen düşüş durdurucular, ip üzerinde asılı kalmış teknisyenleri kurtarmaya yarayan makara sistemleri ve ankraj malzemeleri, iple erişimde kullanılan özelleşmiş ekipmanlardan bazılarıdır. İple erişimde kullanılan malzemelerin tümü CE, EN ve PPE (KKD) standartlarına sahip olmalı (tablo 1) ve binecek yükleri güvenlik faktörünü sağlayacak şekilde taşıyabilecek çeker değerlerine sahip olmalıdır. Bu malzemelerin hepsi bağımsız seri numaralarıyla kayıt altına alınmalıdır. Kayıtlı olan tüm malzeme 6 ayda bir periyodik muayeneden geçirilmeli, yıpranmış ve kullanılamayacak durumda olan tüm malzemeler imha edilmelidir. Ayrıca her teknisyen malzemesini her işten önce ve sonra inceleyerek fark edilmemiş hasarları tespit etmelidir. Çalışma esnasında aşağıya düşürülebilecek her türlü malzeme emniyet kemerine bağlanmalı, emniyet kemerine bağlanması sakıncalı ağırlıkta ve yapıda olan teçhizat ise ayrı bir iple teknisyenin yanına sarkıtılmalıdır.

Ankraj noktalarından kaynaklanan riskler
İplerin sabitleneceği ankraj noktaları, statik hesapları yapılarak binecek yüklerin en az 8 katını taşıyacak çekere sahip olmalıdır. Gözle yapılan incelemeler sonucu noktanın çekeri hakkında kesin bir bilgiye sahip olunamaz ve tüm sistem çökebilir. Gerekli ankraj noktalarının sağlanamadığı durumlarda, kesinlikle çalışma yapılmamalıdır.

Kurtarma gerektirebilecek durumlardan kaynaklanan riskler
Bir iple erişim ekibi en az 2 kişiden oluşmalıdır. Teknisyenlerin ikisi de herhangi bir terslik durumunda standart kurtarma prosedürlerini izleyerek, diğerini emniyetli bir şekilde kurtarabilecek ve temel ilkyardım uygulayabilecek yetkinlikte olmalıdır. Yeterli tecrübeye sahip olmayan teknisyenlerin beklenmedik bir durum karşısında ip üzerinde ne yapacağını bilemez bir şekilde asılı kalması da oldukça karşılaşılan bir durumdur. Bu asılı kalma süresi uzadıkça da kişinin fizyolojisini olumsuz etkileyen travmalar başlar. Bu ihtimallerin yanı sıra, asılı kalan bir personeli kurtarma işleminin gerçekleştirilmesini olanaksız ve riskli kılacak tecrübesiz bir ekip ve malzeme eksikliği de karşımıza kara bir tablo sunmaktadır.s2

Çift ip sisteminin kullanılmadığı uygulamalardan kaynaklanan riskler
Dünyada iple erişimle ilgili belirlenmiş ana standart çift ip tekniğidir. Her teknisyen, birbirinden bağımsız ankraj noktalarına sabitlenmiş iki ayrı statik ip kullanarak çalışmalıdır. İplerden biri teknisyenin yükünü taşıyan, teknisyenin iniş ve çıkışını sağlayan çalışma ipi, diğeri de çalışma ipinin veya çalışma ipinin bağlı olduğu ankraj noktasının zarar görmesi sonucunda teknisyenin düşüşünü durduracak yedek emniyet ipidir. Yedek emniyet ipine şok emicili ve hareketli bir düşüş durdurucuyla emniyet kemerinin göğüs halkasından bağlanılmalıdır. Bu bağlantı tercihen teknisyenin düşüş sonucu oluşacak etkilerden zarar görmemesi için omuz seviyesi üzerinde kalmalıdır. Teknisyen bu iki ipe iş boyunca kalıcı olarak bağlı kalmalıdır. Dünyada en ölümcül standart dışı uygulama, tek iple çalışmaktır.

Tecrübe hiyerarşisinin eksikliğinden kaynaklanan riskler
Tüm iple erişim operasyonlarında işin nasıl emniyetli bir şekilde yapılacağını tasarlayan ve iş sırasında teknisyenleri tecrübe ve bilgisiyle yönlendirecek, standartlara uygunluğu denetleyecek gözetmenler bulunmalıdır. Bu statü, IRATA sisteminde üçüncü seviye teknisyen olarak geçmektedir. Bu seviyedeki teknisyenler, sektörde senelerdir görev yapan ve yetkinliği belgelenmiş kişilerden oluşmaktadır. Birinci seviye teknisyenler, temel ip tekniklerine hakim, kendilerine verilen işleri yerine getirebilecek temel seviyede teknisyenlerdir. İkinci seviye teknisyenler, ip ve kurtarma teknikleri konusunda uzmanlık ve tecrübe sahibi olan ileri seviyede teknisyenlerdir. Üçüncü seviye bir teknisyen işin başında bulunmalı ve altındaki seviyelerin standartlara ve tasarıma uygun çalışıp çalışmadığını kontrol etmelidir. Seviyeler arası tüm geçişler eğitim, sınav ve ispatlanan sektör tecrübesi sonucu gerçekleşir. Bu konu hakkında bir diğer önemli nokta ise tüm üçüncü seviyelerin aynı mevzuat ve standartlara bağlı olması gerekliliğidir. Üçüncü seviyelerin de standardize edildiği özel bir birliğin varlığı çok önemlidir.
İple erişimin dağcılıkla ilişkilendirilmesi
İple erişime yaklaşım esnasında yapılacak en büyük yanlış, yurtdışından gerekli eğitimleri almamış, yeterli tecrübeye sahip olmayan ve yetkin bir gözetmen tarafından denetlenmeyen herhangi bir dağcının, iple erişim operasyonlarını gerçekleştirebilecek yetkinlikte olduğunun varsayılmasıdır. Gerekli eğitimleri almamış, endüstride tecrübesiz bir dağcının, endüstriyel risklerin tamamının farkında olması, riski en aza indirgemesi ve işi verimli bir şekilde analiz edip gerçekleştirmesi mümkün değildir.

Türkiye’de iple erişimin konumu
Ülkemizde basit olarak 10 yıllık, uzmanlaşılmış olarak da 5 yıllık geçmişe sahip olan iple erişim mesleğiyle alakalı, Türkiye’de henüz geçerli bir mevzuat ve kontrol mekanizması bulunmamaktadır. Mesleğe ve insan hayatına saygı duyan az sayıda firma, yaşanmışlık ve öngörü sonucunda oluşturulmuş ve halen geliştirilmekte olan Avrupa standartlarına uygun olarak çalışmaktadır. Mesleğin popülerleşmesini sağlayan Boğaziçi Köprüsü projesinden sonra birçok oluşum ve firma da sistemsiz ve tehlikeli uygulamalarla, dağcı mantığıyla sektöre girmiş bulunmaktadır. İşverenlerin maliyet öncelikli yaklaşımlardan sıyrılıp, risk yönetimi öncelikli bir yaklaşım sergileyerek, profesyonel vizyonlara ve belgeli teknisyenlere sahip firmalarla çalışmayı seçmesi iş güvenliği açısından azami öneme sahiptir. Ülkemizde ağırlıklı olarak dağcılık altyapısından gelen kişiler arasında hızla ve çarpık şekilde yayılmakta olan bu iş kolunun sağlıklı bir şekilde gelişmesini sağlamak, ancak bilinçli bir yaklaşım, sistematik bir sertifikasyon sistemi ve bağımsız bir denetim mekanizmasıyla mümkün olabilir. Türkiye’den teknisyenler tarafından iki yıldan beri IRATA belgeleri alınmaya başlanmıştır, ancak bu belgeye sahip olmanın tek başına hiç bir faydası yoktur. Asıl önemli olan, belge sahiplerinin aldıkları eğitimlerde öğretilen teknik ve malzeme standartlarına uygun çalışıp çalışmadıklarını denetleyecek bir kontrol mekanizmasıdır. Türkiye’de IRATA belgesine sahip olup, standart dışı çalışan kişilerin IRATA belgelerinin iptal edilmesi de an meselesidir. Şu anda acilen yapılması gereken, hâlihazırda yurtdışında var olan birikimi ülkemize taşıyarak, bünyesinde hayli fazla riski barındıran iple erişim sektöründe olması muhtemel kazaları, haksız rekabetleri ve verimsizlikleri önlemektir. Bu şekilde ana işverenlerin de bilinçsizce risk altına girmelerinin önüne geçilecektir. Bu sistemi oluşturma aşamasında danışılmasında fayda gördüğüm mercii, Türkiye sektörünün standartlara uygun evrimleşmesi için senelerdir çaba harcayan, araştıran ve kendini sürekli geliştiren öncü firmalar tarafından kurulacak bir dernek olmalıdır.

Bu makale Önlem Dergisinin Mart-Nisan 2010 sayısında yayınlanmıştır.